بررسی معماری ایران در دوره سلجوقی

زمینه فرهنگی

ایران علاوه بر منابع دایمی خود مقدار زیادی از ثروت اقتصادی و معنوی قلمرو و عباسیان برخوردار بود كه در اواسط سده هشتم در تحت تسلط ایرانیان در بغداد ایجاد شد. انگیزه های خلاق جامعه های متفاوت و غالباً رقیب، پیوسته حیات فرهنگی و تفكر اسلامی را گسترده و تقویت می كرد و محتوی غنی تر و سرمشقهای تازه‌تر زیباشناختی و معنوی فراهم می ساخت. مهمترین آنها تناسب سازی و حفظ فرهنگ یونانی بود. علم و حكمت یونانی، از طریق ترجمه های سازمان یافته با سرمایه مامون عباسی (813-833) در ایران شناخته شد. و در آنجا هم درست مانند پیدایش رستاخیز در اروپا، تاثیری قاطع داشت. آثار جالینوس، افلاطون و ارسطو به وسیله همه رهبران فكری ایران با پیگیری مطالعه شد. به علاوه، خلفای عباسی علاقه عمیقی به معارفدر جدی ترین شكل آن داشتند. (اطلبوالعلم ولو بالعین) سفارش پیامبر اسلام بود و بعد از عبادت، كسب معرفت مقدسترین كار تلقی می شد، كه حتی برایمان بی دلیل ترجیح داشت.

منصور عباسی (754-75) در تشویق علوم شركت جست و حمایتش از شعرا و فضلا پیدایش گروههایی برای مباحثات جدی را معمول ساخت. چنین تاسیساتی با علاقه مورد پذیرش قرار گرفت و راه موثری برای ایجاد و ترویج فرهنگ تازه شد. در سراسر اعصار اولیه اسلامی، با اینكه نبوغ ایرانی برای اداره امپراطوری اسلامی اهمیت اساسی داشت، شخصیت ملی خود ایران سترون و افسرده مانده بود. ولی در اثنای سده دهم ایران، شاعران، حكما، ریاضی دانان، منجمان، طبیعی دانان، مورخان، جغرافیدانان و لغت نویسان برجسته ای پرورد، كه اغلب درخشان و بسیاری شان دارای اعتباری بی‌همتا بودند و و همه با اصالت، شجاعت و ظرفیت فرهنگی فراوان، عصر ساسانی علی رغم كشمكشهای سخت و طاقت فرسا در ایران، دوران ادب و تمدن بود. بی‌شك در مقام مقایسه، همان عصر در اروپا دوران تاریكی به شمار می رفت.

بی شك مهمترین عنصر در آغازگری رستاخیز ملی ایران شاهنامه فردوسی بود كه در سال 1010 به اتمام رسید. این كتاب كه از بزرگترین حماسه های جهان است، بلافاصله به طور دائم در دلهای مردم راه یافت. از آ‎غاز پیدایش اسلام كه ایران آن را با علاقه پذیرفت، هیچ اثر هنری مستقلی را پیش از فردوسی نمی توان ذكر كرد. با اینكه عربی جایگزین فارسی شده بود، فردوسی منظومه خود را به شعر فارسی نوشت و به پاكسازی زبان از واژه های خارجی پرداخت و به آن شخصیتی تازه و نیرومند بخشید. او در تمام پنجاه هزار بیت شعرش بیش از نهصد و هشتاد و چهار عبارت عربی به كار نبرده و بقیه فارسی سره است. او نه تنها بهره گیری از زبانی نوسازی شده و با شكوه را احیاء كرد، بلكه كتابش اعتماد و میهن پرستی تازه‌ای پدید آورد. شاهنامه افتخارات گذشته ایران را بیان، سنت های آن را احیاء جشن های ملی را تجدید، احساسات ملی را تریوج و در عین حال آینده اش را پیشگوئی می كرد.

در این لحظه حساس از تاریخ ایران رسوم ملی نیروی جنبش چشمگیری یافت. فردوسی از طریق دستاورد خویش ذخایر ایران را به حركت در آورد.م او مقام بزرگترین شاعر ایران را داراست و نه تنها در غنای فرهنگی ملتش سهیم است.

مییل فطریشان به ریاضیات و علوم طبیعی را هم تشویق كرده. به این ترتیب روح استقلال معنوی و خلاقیت در سراسر ایران نفوذ می كرد و دستاوردهای این عصر می‌توانست كشور را برای از سر گذراندن مصایبی كه در راه بود رهبری كند.

فرمانروایان كه در میانشان فضلا و شعرای واقعی هم بود، در حمایت از شعرا، هنرمندان و فضلا با هم رقابت می كردند. حامی علم و ادب بودن وظیفه ای شاهانه تلقی می شد و نشانه با ارزش برای احراز مقام و قبول عامه بود.

كتابخانه های عصر گویای داستان فرهنگی با مشاركت وسیع است، كه در آن معرفت محترم شمرده می شد. صاحب بن عباد وزیر آل بویه كتابخانه بزرگی داشت با بیش از 000/200 مجله كتاب. هر مسجد یك مجموعه كتاب داشت و قاضیان گردآوری و حفظ آنها را تشویق می كردند. قاضی نیشابور خانه ای را همراه با كتابخانه برای استفاده خاص علمایی كه از آن شهر دیدار می كردند، اختصاص داد و حتی هزینه زندگی آنها را هم تأمین می كرد. یكی از معروفترین كتابخانه ها را عضدالدوله گرد آورد. و در بنای خاصی در شیراز جای داد. تالار طاق ضربی بزرگی به اطاق های متعدد باز می شد كه در آنها كتاب ها را در صندوق های مخصوصی نگهداری می‌كردند. فهرست منظمی برای آنها تنظیم شده بود. البته بقیه جهان اسلام هم در علاقه ایران به كسب معرفت سهیم بود، مثلاً ابن ندیم بغدادی از همه كتابهای شناخته شده در آن عصر اعم از اسلامی و غیر اسلامی، فهرست مفصلی تالیف كرد. این كتابخانه‌ها مورد استفاده وسیع و عاقلانه ای قرار می گرفت، درهای اغلبشان به روی همه استفاده كنندگان باز بود و تسهیلات- از جمله اعتباراتی برای قلم و كاغذ- تأمین می شد.

از این اوضاع و احوال یك عده، فضلا، علماء، طراحان و هنرمندان پدید آمدند كه در بسیاری زمینه ها به كامیابی های مهمی دست یافتند. در هر دو عصر آل بویه و سلجوقی برخی از بهترین منسوجاتی بافته شد كه تا كنون به دست آمده است. طرحهایی قوی و سنگین، با اصالت و برازندگی و تجسم نمایان و در عین حال فنون بافندگی بی همتا.

متخصصانی كه سفالگری این عصر و بیشتر كارهای نیشابور و سمرقند را دیده اند آنها را ظریف ترین آثاری می دانند كه تا كنون شناخته شده است. نیمه دوم سده نهم شاهد ظهور عده ای از دایره المعارف ها و تاریخهای عمومی، لغت نویسان و نحویانی بود كه به طور جدی برای تكمیل زبان به عنوان وسیله موثلر صراحت و ارتباط كار می‌كردند و بر رونق عصر جدید طلوع معرفت می افزودند.

هر یك از شاغل علمی موجب پیدایش متفكران بزرگی شده كه بسیاری شان در رشته های مختلف سرآمد بودند. رازی (ح 850-923) پزشك نامدار، چیزی فراتر از بزرگترین پزشك بالینی اسلام بود و در عین حال شیمی‌دان و فیزیك دانی بود كه تاثیرش در سراسر جهان اسلام منتشر شد و در عصر رستاخیز در اروپا نمایان گشت. لایق ترین همكاران او ایرانی بودند. یكی از آنان به نام دینوری در عین حال لغت نامه نویس، مورخ، گیاهشناس و منجم بود.

در سده دهم، طبری (838-923) مولف تاریخ موسیقی ده جلدی كه حاوی اطلاعات تاریخی و حتی باستان شناسی با ارزشی است، یك زیج، صورالكواكب و برخی ابزارهای نجومی ابتكاری را به وجود آورد. حكما و مورخان كم آوازه‌تری هم بودند كه البته آثارشان در سطح والایی قرار داشت. ریاضیات و نجوم سخت تشویق می‌شد و در یك دایره المعارف ایرانی مربوط به سال (976) به نام مفاتیح العلوم به خوبی تلخیص شده بود و علمایی در رشته های مختلف شرحهای مشتركی تحت عنوان رساله های اخوان الصفا منتشر می كرد. در نیمه اول سده یازدهم فعالیت فكری به نقطه اوج خود رسید. در میان فضلای این عصر دو تن از بزرگترین دانشمندان جهان بودند كه به این عصر یك برجستگی جهانی بخشیدند این دو عبارت بودند از ابن سینا (980-1037) و بیرونی (مستوفی 1048).

معماری سلجوقی

قدرت و نجابت معماری سلجوقی بی شك به بهترین صورتی در مسجد جامع اصفهان تجلی كرده، كه یكی از بزرگترین مسجدهای جهان است. اصفهان از اوایل اسلام به خاطر در مركز قرار داشتن و زیبائی های طبیعی اش مستعد بزرگ شدن بود و ناگزیر مسجد جامعش می باید بزرگ می شد. مسجد جامع اصفهان، به عنوان یك بنای با شكوه در شهری كه در اعصار كاملاً مختلف و در دوران فرمانروایان متعدد به پایتختی برگزیده شد، كاملاً سلجوقی نبود، ولی آن بخشهایی كه از عصر سلجوقی است، حتی امروز هم شكوه عمده آن است. در بیت ساختمان كاملاً متمایز آن بیش از 800 سال از معماری ایران هویداست وتاریخ آن از سده یازدهم تا هجدهم را در بر می گیرد. در عمر طولانی آن بارها جنگ پیش آمده و بارها آسیب دیده و بازسازی شده و چیزی نمانده كه ویران شود. با اینهمه، مسجد بر جای است و همه تریباسی كنند. آن كه همگی هنوز كاملاً خوانده نشده، اطلاعات خوبی درباره شكلهای عالی آن به دست می دهد.

یك حیاط چهار ایوان (60*70متر) به وسیله رواقها و دهلیزهای روباز دو طبقه كاشیكاری یا آجر نخودی احاطه شده است. یك ایوان دراز كه به ویژه كاشیكاری آراسته‌ای دارد، به یك شبستان گنبددار باز می شود كه بنا بر كتیبه‌اش به زمان نظام‌الملك در آغاز پادشاهی ملكشاه (سال 1072 و تقریباً به یقین پیش از سال 1075) ساخته شده است. (شكل 105-108، 110)